Stanislav Lem desde catro dimensions

I. A obra no contexto biográfico do seu autor e cultural da literatura occidental

Dividir a biografía dun ser humano en etapas, ou buscar balices determinantes no curso da súa existencia, é invariablemente un exercicio de voluntarismo. Con todo, e deixando clara nosa total consciencia desta licenza, non podemos senón sinalar tres momentos sinalados na vida deste xigante intelectual do século XX, e que, a feixes, son practicamente equidistantes entre si.

O mozo, apenas postadolescente, que sen cumprir a vintena xa combate en seo da Resistencia polaca contra a ocupación nazi. 1 Esta peripecia vital haberá de ser moi tida en consideración no relativo ao primeiro dos relatos que integran a obra obxecto desta recensión. O escritor de mediana idade que, frisando os 40 anos e no ecuador da súa vida, publica a que será a súa obra máis celebrada e outorgaralle recoñecemento universal, Solaris. 2

E finalmente o home de mirada xa sexagenaria 3 que elabora os catro relatos recolleitos, dous en cada unha delas, en óbralas Provocación e Biblioteca do século XXI, editadas orixinalmente en 1984 e 1986 en libros separados, e agora publicadas conxuntamente en España pola editorial Impedimenta, que recompila catro relatos escritos polo escritor polaco entre 1979 e 1985.

Cinguíndonos á obra obxecto desta pequena análise, cabe significar que estes catro relatos non gardan relación temática ou de contido entre si. Pero existe un fío que os enfia de modo inconfundible, e que vai máis aló do selo inconfundible do seu autor: nos catro o autor se transmuta na personalidade de impostados críticos literarios que, valéndose dos estilemas propios da crítica literaria, elaboran senllas recensións acerca de obras ficticias (que non de ficción, pois as supostas obras son ensaios acerca de diferentes cuestións), para dese modo acometer a súa propia reflexión sobre catro ámbitos alternativos do coñecemento humano.

Este recurso, é coñecido como seudografía, 4 foi un fenómeno histórico bastante común na Antigüedad que na esfera da arte literario asimilouse como recurso estilístico na etapa crepuscular do Medievo e os albores da Idade Moderna. 5

Posteriormente, tal e como veremos a continuación, ese mesmo recurso deveu nunha técnica argumental fértil para os literatos coa proliferación da novela moderna, ao momento de ser empregado na obra magna coa que aquela adquire carta de natureza (O Quixote). A heteroxeneidade dos relatos que configuran Provocación, seica redunde en interese da persoa lectora, tendo en conta que pode achegarse ao universo deste intelectual desde catro enfoques ou aproximacións totalmente diferentes entre si. Esta pluralidade de perspectivas é emporiso coherente coa idiosincrasia deste intelectual, que non encaixa en absoluto no molde estereotipado de escritor de novela que predominou na tradición occidental desde os albores do devandito xénero literario; e particularmente desde a Revolución Científica dos séculos XVII e XVIII, que polo común deu pábulo a unha progresiva fractura e dicotomía entre ciencias e humanidades, quedando aquelas coutadas ao ensaio sen pretensións literarias, 6 e sendo estas o coto vedado da obra literaria.

II. Catro relatos, dúas obras, un libro.

Stanislaw Lem finalizada a II Guerra Mundial retomou os estudos de medicina (na especialidade de psicoloxía), 7 interrompidos pola invasión nazi e o comezo daquela o 1 de setembro de 1939. A disidencia e certas discrepancias ideolóxicas do incipiente escritor leváronlle a subtraerse da súa incorporación ao exército como médico militar, continuando así a súa vida profesional en institucións de investigación, e galvanizando así mesmo o seu interese polo emerxente campo da cibernética.

Debe sinalarse que ademais, durante as súas actividades na Resistencia polaca, encomendáronselle actividades de sabotaxe e soldadura, habéndose por tanto familiarizado coa vertente práctica da ciencia e a súa implementación tecnolóxica.
Non cabe dúbida de que Provocación é un traballo indisociable da vida do seu autor (que obra literaria non o é, a final de contas?), que se fai evidente pola referida diversidade temática das catro partes que forman o conxunto. A saber:

1. A Historia, e na súa pasaxe seica máis significativo, que non é outro que o da agresión nazi e a Shoah (máis comunmente denominado Holocausto). 8

2. A crítica detallada dun presunto ensaio, a feixes devido en bestseller, cuxo obxecto é o retrato o que fan todos os seres humanos no transcurso dun mesmo minuto. 9

3. Unha reflexión divulgativa acerca de aspectos do universo como cosmos.

4. Unha análise da presunta tecnoloxía militar do século XXI e o concepto de intelixencia artificial, descrito por un autor do século XXII, que imaxina Lem desde a década dos 80 do século XX, coa lucidez dun autor que escribe desde o estadio en que se achaba a ciencia nos anos 80 do século XX.

É afortunada a opción de reunir catro relatos, publicados orixinalmente por parellas en dúas obras diferenciadas, nunha soa edición? Entendemos que si, pola coherencia formal e de fondo que a continuación se esclarecerá.

Desde o punto de vista da técnica literaria, os catro relatos empregan a metodoloxía ou técnica literaria da narración ou descrición dun autor interposto que dá conta do expresado por outro ou outros en publicacións ficticias. (Algunhas delas son atribuídas á colaboración mancomunada de dous autores ficticios, tal e como sucede nos dous primeiros relatos).

Deste xeito, hai unha mediación literaria entre autores e lectores, que asume o narrador en cuestión. Deste xeito, o narrador non só se distancia ou se fai irresponsable do que poida afirmar o ficticio autor orixinal nunha pasaxe, senón que ademais resulta posible a coexistencia de puntos de vista alternativos ou incompatibles, que se presentan expresados por suxeitos distintos (autor e narrador), aínda nunha única voz (a de este último).

Válese por tanto da convención literaria á que deu carta de natureza Miguel de Cervantes, de valerse dun segundo autor. Dela valeuse o magno escritor no Quixote, tendo en conta que o narrador (o propio Cervantes, como escritor cristián) 10 presenta as aventuras do enxeñoso fidalgo manchego como a peripecia descrita por un cronista musulmán Cide Hamete Benengeli, 11 traducida así mesmo por un autor morisco. 12 13

Se formalmente a técnica narrativa da mediación do autor interposto opera, como xa explicamos, como vaso comunicante entre os catro relatos, desde un punto de vista argumental ou de fondo, a pesar das amentadas diferenzas nas súas respectivas formulacións, sen dúbida en última instancia prevalece o motivo final de reflexionar acerca da natureza e o comportamento humanos.

O autor non abordará tan ambiciosa pretensión dun modo directo, á usada dun tratado filosófico.
Casa moito máis co seu espírito facelo desde o distanciamento e por canles máis indirectas. Noutras palabras, seguindo un método brechtiano. 14

Provocación: 1) Der Völkermond. 2) One Human Minute.

Á vista da temática dos catro relatos, é obvio que, dentro da súa referida heteroxeneidade, o primeiro, firmemente fincado na retrospectiva dos crimes perpetrados polo Nacionalsocialismo e o esclarecemento das súas causas, se singulariza especialmente con relación aos outros, cuxa materia argumental ten menos ancoraxe cunha realidade histórica documentada, e progresa desde a inventiva do autor polaco cunha mirada prospectiva.

1. Der Völkermond. A Shoah baixo unha mirada rigorosamente lúcida.

Faise preciso lembrar novamente o transcendental pasaxe biográfica de Stanislaw Lem como combatente da Resistencia polaca, que o afasta por completo da reflexión propia dun intelectual de salón.

A enxunlla deste relato supera con fartura as posibilidades desta recensión. Con todo, non queremos deixar de indicar que a orixinalidade das reflexións que expresa –por autoría interposta- Lem, sobre unha cuestión indubidable (e loxicamente) moi manida, fan especialmente recomendable a lectura deste relato fronte aos razoables receos que pode xeran para un lector/a que, 75 anos despois da liberación de Auswitz (27 de xuño de 1945), invariablemente ten a sensación de escoitar e ler todo o que é posible, aínda tratándose dunha cuestión de tamaña relevancia histórica.

1. Lémbrese, a título contextual, que Stanislaw Lem (12 de setembro de 1921-27 de marzo de 2006) naceu na cidade de Leópolis, por entón polaca (e na actualidade de Ucraína), no seo dunha familia católica cuxa ascendencia con todo era xudía.

2. Téñase en conta que a celebridade outorgada por esa excepcional novela de ciencia ficción chegará diferida no tempo, máis dunha década despois da súa publicación, pola aclamada adaptación que daquela levará a termo o cineasta ruso, ou quizá con máis precisión –dado o contexto histórico da súa obra-, soviético, Andrej Tarkovsky en 1972, premiada no prestixioso Festival de Cannes ese mesmo ano.

3. Permítase unha nova licenza no emprego da expresión ‘mirada sexagenaria’, tendo en conta que o primeiro dos relatos de Lem recolleitos nesta publicación, con excelente tradución de Abel Murcia e Katarzyna Moloniewicz, Horst Aspernicus, data de 1980, cando o autor por tanto achábase na antesala dos sesenta anos, pero sen cumprilos naquel momento.

4. A seudoepigrafía ou «falsa atribución» consiste en adxudicar ou asinar un documento co nome de alguén famoso. Foi un recurso «propagandístico» moi usual nos primeiros tempos dos textos escritos, xa que ao atribuílo propiciábase unha maior difusión. (Fonte. Wikipedia)

5. Así un exemplo atopámolo na mesma Celestina, onde no prólogo Fernando de Vermellas di atopar o primeiro acto da súa obra e que este pode ser de Juan de Mena ou de Rodrigo de Cota, autores dese entón, xa consagrados. (Fonte: Wikipedia).

6. Evidentemente a literatura de ciencia ficción, como subgénero da literatura fantástica, e cuxo alumeamento moitos sitúan na obra de Mary Shelley Frankenstein, é pola súa propia natureza un ámbito fronteira e fecundo encontro entre eses dous ámbitos divididos pola tradición occidental.

7. Non en balde, a obra de Jules Verne no século XIX, e de autores como Isaac Asimov, Ray Bradbury ou Arthur G. Clarke, trazaron pontes que salvan esa gabia na que había hondado a tradición dos séculos anteriores. Non en balde, o seu pai fora médico militar no exército austrohúngaro, formando a localidade de Leópolis do devandito imperio ata o fin da I Guerra Mundial; e xa da Polonia nacida tras a Gran Guerra, ata 1939.

8. Neste punto, debemos puntualizar e lembrar á persoa lectora que o termo Shoah é o máis rigoroso para conceptualizar o xenocidio sufrido polos habitantes de etnia xudía polo nazismo desde a Endlich Lösung (Solución Final) aprobada polo partido Nazional-Socialista no curso da II Guerra Mundial. O termo Holocausto, co que se coñece comunmente, popularizouse a partir da miniserie homónima, que enfoca ese drama histórico a través dos devenires unha familia igualmente polaca, dirixida no ano 1978 por Marvin J. Chomsky, e protagonizada por Michael Moriarty, Maryl Streep e James Woods.

9. O propio Lem fai explícito no inicio deste relato ( One Human Minute) do diálogo entre esta obra outras moi en boga na época en que foi escrito. Concretamente Os tres primeiros minutos do universo ( Steven Weinberg, 1977), O primeiro segundo ( Hubert Reeves) –ambos moi relacionados coa profunda formación científica do autor- e O libro Guiness dos rércords (Craig Glenday, cuxa primeira edición tivo lugar en 1955). Sen dúbida, a eles engadiuse o impactante libro de Stephen Hawking Unha breve historia do tempo, de non ser publicado apenas tres anos despois (1988) da edición deste relato.

10. O narrador/Cervantes preséntase ante o lector como unha sorte de escribano que recompila datos doutros autores e dos arquivos da Mancha para ir reconstruíndo a historia de Alonso Quijano.

11. Concretamente nos capítulos VIII e IX da primeira parte, no que se interrompe a pelexa co Biscaíño para despois da explicación retomala. Así, o autor finxe atopar no mercado de Toledo un manuscrito árabe que continúa a historia interrompida nos anais da Mancha, de onde o sacaría orixinariamente.

12. Por tanto, no Quixote existe máis ben unha dobre mediación.

13. Probablemente o emprego máis coñecido desta mesma convención literaria atopámolo nos relatos de Jorge Luís Borges, tales como Historia universal da infamia, nos que as pintorescas vidas dos seus pouco exemplares protagonistas, responden á documentación presuntamente achegada por fontes tales como Enciclopedia Británica.

14. En alusión ao poeta e dramaturgo alemán Bertolt Brecht (1898-1956), creador do chamado teatro dialéctico, que afunde así mesmo as súas raíces no teatro épico do romanticismo alemán de Schiller, que se caracteriza pola súa vocación de explorar a natureza humana a partir de historias que, ambientadas con frecuencia noutro coordenadas espazo-temporais, non deixan senón de ser un pretexto argumental para ese último propósito en clave humanista e social.